عنوان: تامین مالی از موسسات بانکی در ایران
نظام بانکی ایران نقش محوری در تامین مالی پروژه‌ها و فعالیت‌های اقتصادی کشور ایفا می‌کند. برخلاف بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته که از سیستم‌های تامین مالی مبتنی بر بازار استفاده می‌کنند، در ایران عمده تامین مالی از طریق سیستم بانکی و در قالب عقود مختلف اسلامی صورت می‌گیرد. این عقود به سه دسته اصلی شامل عقود مبادله‌ای، عقود مشارکتی و وام‌های قرض‌الحسنه تقسیم می‌شوند که هر کدام ویژگی‌ها، کاربردها و چالش‌های خاص خود را دارند. در ادامه به بررسی نظام تامین مالی در ایران و انواع تسهیلات بانکی خواهیم پرداخت.
مبانی نظام تامین مالی در کشور
نظام بانکی ایران پس از انقلاب اسلامی دستخوش تغییرات اساسی شد و با تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا در سال ۱۳۶۲، سیستم بانکداری اسلامی جایگزین سیستم بانکداری متعارف گردید. در این نظام، بانک‌ها مجاز به دریافت و پرداخت بهره (ربا) نیستند و تمامی عملیات بانکی باید در چارچوب عقود اسلامی صورت گیرد. نهادهای مالی متعددی در اقتصاد ایران فعالیت می‌کنند که شامل بانک‌های تجاری و تخصصی، مؤسسات مالی غیر بانکی، تعاونی‌های اعتبار، صندوق‌های قرض‌الحسنه، بیمه‌های بازرگانی، بیمه‌های اجتماعی، صندوق‌های بازنشستگی، شرکت‌ها و صندوق‌های سرمایه‌گذاری، بانک‌های سرمایه‌گذاری و کارگزاری‌ها می‌باشند.
اهمیت تامین مالی بانک محور در ایران
تامین مالی به عنوان اساس اجرای پروژه‌ها از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و به دو شیوه کلی صورت می‌گیرد: تامین مالی بر مبنای بانک‌ها (بانک پایه) و تامین مالی بر مبنای بازار (بازار پایه). در حالی که اکثر کشورهای توسعه یافته از سیستم بازار پایه استفاده می‌کنند، در ایران به دلیل ضعف نسبی بازارهای سرمایه، عمده تامین مالی به شیوه بانکی انجام می‌شود. مهمترین قوانین حاکم بر نظام تامین مالی ایران را قانون عملیات بانکی بدون ربا و قانون پولی و بانکی کشور تشکیل می‌دهند که چارچوب قانونی برای فعالیت‌های بانکی در کشور به شمار می‌روند.
عقود مبادله ای در نظام بانکی ایران
ماهیت و ویژگی‌های عقود مبادله‌ای
عقود مبادله‌ای قراردادهایی هستند که در آن‌ها بازدهی ثابت و از قبل تعیین شده وجود دارد. این عقود از نظر برخی محققان اسلامی مورد انتقاد قرار گرفته‌اند، زیرا معتقدند چنان تنظیم شده‌اند که ماهیتی مشابه بانکداری ربوی دارند. در این عقود بانک‌ها با صرف نظر از نقش واقعی سرمایه در اقتصاد و بدون توجه به عملکرد واقعی بنگاه اقتصادی، قیمت را طوری تنظیم می‌کنند که سود از پیش تعیین شده بانک تامین شود. با این حال، این عقود در مواردی که مشارکت در سود و زیان قابل اجرا نباشد، کاربرد دارند.
انواع عقود مبادله‌ای
1- فروش اقساطی
فروش اقساطی یکی از پرکاربردترین عقود مبادله‌ای است که در آن بانک کالای مورد نیاز متقاضی را خریداری کرده و به صورت اقساطی با قیمتی بالاتر به او می‌فروشد. این نوع تسهیلات بیشتر برای خرید کالاهای مصرفی بادوام، مواد اولیه، ماشین‌آلات و تجهیزات مورد استفاده قرار می‌گیرد. تفاوت قیمت خرید نقدی و فروش اقساطی، سود بانک را تشکیل می‌دهد.
2- اجاره به شرط تملیک (لیزینگ)
در این نوع قرارداد، بانک کالای مورد درخواست متقاضی را خریداری کرده و طی قراردادی مشخص به مشتری اجاره می‌دهد. پس از پایان مدت اجاره و پرداخت کامل اقساط، مالکیت کالا به مشتری منتقل می‌شود. این نوع تسهیلات برای کالاهای سرمایه‌ای با عمر طولانی مانند ماشین‌آلات صنعتی، تجهیزات پزشکی و خودرو کاربرد دارد.
3- مرابحه
مرابحه قراردادی است که طی آن بانک کالایی را به درخواست متقاضی خریداری کرده و با اعلام قیمت تمام شده و افزودن سود مشخص، به صورت نقد یا اقساطی به متقاضی می‌فروشد. تفاوت اصلی مرابحه با فروش اقساطی در شفافیت بیشتر هزینه‌ها و سود بانک است.
4- خرید دین
در خرید دین، بانک اسناد و اوراق تجاری مدت‌دار مشتری را قبل از سررسید به مبلغی کمتر از ارزش اسمی خریداری می‌کند. این نوع تسهیلات برای تامین نقدینگی کوتاه‌مدت واحدهای تجاری که دارای اسناد مدت‌دار هستند، مناسب است.
5- سلف
قرارداد سلف نوعی پیش‌خرید محصولات است که طی آن بانک محصولات آینده تولیدکننده را با قیمتی پایین‌تر از قیمت بازار به صورت نقدی خریداری می‌کند و در زمان برداشت محصول، آن را دریافت کرده و به قیمت بالاتر می‌فروشد. این روش بیشتر در بخش کشاورزی و صنایع تبدیلی کاربرد دارد.
6- جعاله
جعاله قراردادی است که در آن بانک به عنوان جاعل (کارفرما) و متقاضی به عنوان عامل (پیمانکار) توافق می‌کنند تا در ازای انجام کاری مشخص، مبلغی معین پرداخت شود. این نوع تسهیلات برای تعمیرات، بهسازی، توسعه، تولیدی و خدماتی کاربرد دارد.
عقود مشارکتی در نظام بانکی ایران
ماهیت و ویژگی‌های عقود مشارکتی
عقود مشارکتی برخلاف عقود مبادله‌ای، بر پایه مشارکت بانک در سود و زیان پروژه‌ها استوار هستند. در این نوع قراردادها، بازدهی از پیش تعیین شده وجود ندارد و سود بانک به عملکرد واقعی پروژه بستگی دارد. این عقود از نظر فقهی به اصول بانکداری اسلامی نزدیک‌تر هستند، اما در عمل با چالش‌های اجرایی بیشتری روبرو می‌شوند.
انواع عقود مشارکتی
1- مشارکت مدنی
مشارکت مدنی قراردادی است که طی آن بانک و متقاضی سرمایه خود را به نسبت مشخص برای انجام یک فعالیت اقتصادی ترکیب می‌کنند و در سود و زیان حاصل به همان نسبت شریک می‌شوند. این نوع تسهیلات برای تامین سرمایه در گردش واحدهای تولیدی، بازرگانی و خدماتی کاربرد دارد.
2- مشارکت حقوقی
در مشارکت حقوقی، بانک بخشی از سهام شرکت‌های سهامی را خریداری می‌کند و به نسبت سرمایه‌گذاری در سود و زیان شرکت شریک می‌شود. این نوع تسهیلات برای تامین سرمایه ثابت واحدهای تولیدی و خدماتی مناسب است.
3- مضاربه
مضاربه قراردادی است که در آن بانک (مالک سرمایه) سرمایه لازم برای تجارت را در اختیار متقاضی (عامل) قرار می‌دهد و سود حاصل طبق توافق بین آن‌ها تقسیم می‌شود. در صورت وقوع زیان، تمامی آن متوجه بانک است، مگر آنکه زیان ناشی از قصور یا تخلف عامل باشد. این نوع تسهیلات برای فعالیت‌های بازرگانی کاربرد دارد.
4- مزارعه و مساقات
مزارعه قراردادی است که طی آن بانک زمین کشاورزی را برای مدتی مشخص در اختیار زارع قرار می‌دهد تا در آن کشاورزی کند و محصول بین آن‌ها تقسیم شود. مساقات نیز مشابه مزارعه است با این تفاوت که مختص باغات و درختان میوه است. این نوع تسهیلات در بخش کشاورزی کاربرد دارند.
تسهیلات قرض الحسنه در نظام بانکی ایران
ماهیت و ویژگی‌های قرض‌الحسنه
قرض‌الحسنه، وامی است که در آن قرض‌دهنده بدون دریافت هیچ‌گونه منفعت و سودی، مبلغی را به قرض‌گیرنده می‌دهد و قرض‌گیرنده متعهد می‌شود که اصل مبلغ را در سررسید مقرر بازگرداند. این نوع وام بر اساس آموزه‌های اسلامی و با هدف کمک به اقشار نیازمند و فعالیت‌های خیرخواهانه ارائه می‌شود. در سیستم بانکی ایران، بانک‌ها مجاز هستند تنها کارمزد اداری (و نه سود) از گیرندگان وام قرض‌الحسنه دریافت کنند.
وام‌های قرض‌الحسنه ضروری
این نوع وام‌ها برای رفع نیازهای ضروری مانند هزینه‌های درمانی، تحصیلی، ازدواج و مسکن پرداخت می‌شود. مبالغ این وام‌ها معمولاً محدود است و شرایط بازپرداخت آن نسبتاً آسان‌تر از سایر تسهیلات می‌باشد.
وام‌های قرض‌الحسنه اشتغال‌زایی
این وام‌ها با هدف ایجاد اشتغال و کارآفرینی، به ویژه برای اقشار کم‌درآمد جامعه ارائه می‌شود. این نوع وام‌ها معمولاً از طریق نهادهای حمایتی مانند کمیته امداد امام خمینی، بنیاد مستضعفان و سازمان بهزیستی با همکاری بانک‌ها پرداخت می‌شود.
نتیجه گیری
تامین مالی از طریق مؤسسات بانکی در ایران به عنوان ستون فقرات نظام مالی کشور، نقش حیاتی در پشتیبانی از فعالیت‌های اقتصادی و پروژه‌های تولیدی ایفا می‌کند. با وجود تنوع ابزارهای تامین مالی مبتنی بر عقود اسلامی، از مبادله‌ای تا مشارکتی و قرض‌الحسنه، این سیستم توانسته است تا حدی نیازهای مالی بنگاه‌های اقتصادی را پاسخ دهد. هرچند که بانک‌محور بودن نظام تامین مالی ایران مزایایی مانند سهولت دسترسی و نظارت بیشتر را به همراه دارد، اما چالش‌هایی مانند محدودیت منابع بانکی، حجم بالای مطالبات معوق و ناکارآمدی برخی شیوه‌های سنتی اعطای تسهیلات، لزوم توسعه مکانیسم‌های جدید تامین مالی و تقویت بازار سرمایه را پررنگ می‌سازد. در این راستا، بهینه‌سازی نظام بانکی همراه با بهره‌گیری از ابزارهای نوین مالی می‌تواند گامی مؤثر در جهت رفع تنگناهای تامین مالی و تسهیل رشد اقتصادی پایدار باشد.
